تسویه معاملات در بورس

بسیاری از فعالان حوزه بازار سرمایه با مفهومی به نام تسویه معاملات روبه‌رو هستند. این فرایند به معنای انتقال اوراق بهادار و پول بین دو طرف معامله یک سهم به وسیله کارگزاری است. برای معامله در بورس، افراد باید یک حساب کارگزاری مطمئن را در کارگزاری ایجاد کنند. همچنین در هر معامله دو طرف مستقیم و غیر مستقیم وجود دارند. منظور از طرف مستقیم، فروشندگان و خریداران یک نماد و طرف غیر مستقیم نیز کارگزاران خریداران و فروشندگان هستند. در زمان انجام معاملات، سهم معامله بین کارگزار خریدار و فروشنده تقسیم می‌شود که به این فرایند تسویه معاملات در بورس می‌گویند.

اهمیت تسویه‌ معاملات در بورس

با توجه به تنوع بالای کارگزاران و حجم و نقدینگی زیاد معاملات در بورس، حتما باید نهادی واسطه بین معامله‌گران و کارگزاران وجود داشته باشد تا بتوان فرایند تسویه معاملاتی را انجام داد. مسئولیت انجام این فرایند به نهاد مرکزی شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه است.

بر همین اساس در شرایط زیر تسویه معاملات در بورس اهمیت پیدا می‌کند:

فرایند تسویه معاملات‌

تسویه معاملات در بورس در اتاق پایاپای (محل تسویه‌ معاملات بورس) و بدون توجه به نوع قرارداد و به شیوه نقدی و اعتباری انجام می‌شود. با اتمام معاملات بین خریدار و فروشنده، وجه خریدار به‌وسیله کارگزاری او به سیستم مرکزی اوراق بهادار و تسویه حساب واریز شده و سپس به حساب کارگزاری فروشنده انتقال می‌یابد. معمولا این فرایند سه روز بعد از انجام معامله (T+3) انجام می‌شود.

بر همین اساس نحوه تسویه معاملات در بورس به‌صورت زیر است:

به‌طورکلی فرایند تسویه معاملات در بورس به دو صورت نقدی و اعتباری انجام می‌شود. هر کدام از این روش‌ها از پروتکل‌های اجرای خاص خود پیروی می‌کنند که فعالان بازار سرمایه باید با آن‌ها آشنا باشند. بر همین اساس در ادامه به دو نوع فرایند تسویه معاملات در بورس می‌پردازیم.

مدت‌زمان تسویه‌ معاملات در بورس

بازار بورس ایران برای تسویه وجوه پرداختی به حساب کارگزاران طرفین معامله، زمان‌بندی مشخصی را تعیین کرده است. بر همین اساس فروشنده باید حداقل یک روز بعد از انجام معامله، درخواست خود را برای دریافت وجه در حساب کارگزاری ثبت کند. پس از آن امکان برداشت وجه از حساب بعد از معمولا دو روز کاری وجود دارد. به‌طورکلی زمان واریز وجه فروش سهام با اوراق بهادار و صندوق‌های سرمایه‌گذاری متفاوت است. بر همین اساس در جدول زیر اطلاعات کاملی از زمان لازم برای تسویه معاملات در بورس آورده‌ایم.

نوع اوراق بهادار	مدت‌زمان تسویه حساب
سهام بورس	T+2
سهام فرابورس	T+2
حق تقدم سهام	T+2
واحدهای صندوق سرمایه‌گذاری در سهام	T+2
واحدهای صندوق سرمایه‌گذاری در اوراق با درآمد ثابت	T+1
واحدهای صندوق‌های زمین و ساختمان	T+2
اوراق حق تقدم استفاده از تسهیلات مسکن	T+2
اوراق مشارکت	T+1
صکوک اجاره	T+1
صکوک مرابحه	T+1
گواهی سپرده	T+1

نکته مهم در زمان‌بندی تسویه معاملات در بروس، تعداد روزهایی است که بعد از حرف “T” قرار می‌گیرند. به‌عنوان‌مثال برای تسویه معاملات گواهی سپرده به یک روز زمان نیاز است. به عبارت بهتر پس از یک روز کاری امکان برداشت پول از حساب فراهم می‌شود. فراموش نکنید که برای برداشت وجه از فروش سهام صندوق‌های مبتنی بر صدور و ابطال فرایندهای دیگری مد نظر قرار می‌گیرند. در این صندوق‌ها معمولا باید بین سه تا هفت روز کاری صبر کرد.

شرایط فسخ معاملات

سازمان بورس شرایط مشخصی را برای فسخ معاملات در نظر گرفته است که در صورت عدم توجه به آن‌ها، طرفین معامله مشمول جرایم می‌شوند. به‌طورکلی خریداران تنها یک هفته تقویمی زمان دارند تا وجه مورد نظر را تسویه کنند؛ در غیر این‌ صورت باید به میزان 5% از ارزش معامله را به همراه کارمزد طرفین به‌عنوان خسارت به حساب عملیاتی واریز کنند. لازم به ذکر اصلی که پرداخت وجه برای جلوگیری از جرایم احتمالی کافی نیست؛ بلکه انتقال وجه زمانی رسمی است که حتما تاییدیه نهایی کارگزاری از طریق سیستم کارگزاری اخذ شود.

جریمه تاخیر در تسویه معاملات در‌ بورس

خریداران سهام تنها فقط سه روز کاری فرصت دارند، معاملات خود را تسویه کنند. اگر بعد از 7 روز تقویمی پس از مدت‌زمان تسویه، وجه مورد نظر پرداخت و تسویه نشود، به ازای هر روز تقویمی مبلغ 25% از ارزش معامله به‌عنوان جریمه در نظر گرفته شده که به حساب فروشنده واریز می‌شود. در صورت انصراف فروشنده از دریافت جریمه و تایید اتاق پایاپای، فرایند تسویه معاملات در بورس به اتمام می‌رسد.